Ε΄ Δημοτικού Γλώσσα Ενότητα 7: Η μουσική Γραμματική-Συντακτικό Υποκείμενο, Ρήμα, Αντικείμενο, Κατηγορούμενο

 Ενότητα 7: Μουσική

Ρήμα

Το πιο βασικό στοιχείο σε μια πρόταση είναι το ρήμα. Το ρήμα δείχνει ότι κάποιος ή κάτι ενεργεί, παθαίνει κάτι, είναι κάτι ή βρίσκεται σε μια κατάσταση.

Παραδείγματα

Ο μαθητής γράφει την άσκηση.

Η μπλούζα μου λερώθηκε.

Το φαγητό είναι νόστιμο.

Το μωρό κοιμήθηκε.

Τα ρήματα χωρίζονται σε μεταβατικά, αμετάβατα και συνδετικά.

Μεταβατικά λέγονται τα ρήματα που χρειάζονται αντικείμενο, για να συμπληρωθεί η έννοιά τους. Η ενέργειά τους μεταβαίνει σε έναν άνθρωπο, ζώο ή πράγμα.

Πχ. Το παιδί παίζει μπάλα. (Το ρήμα «παίζει» είναι μεταβατικό, γιατί έχει ως αντικείμενο τη λέξη «μπάλα». Ρωτάμε «τι παίζει το παιδί;» κι η απάντηση είναι «μπάλα»).

Αμετάβατα λέγονται τα ρήματα που δε χρειάζονται τα ρήματα, για να συμπληρωθεί η έννοιά τους. Η ενέργειά τους δε μεταβαίνει σε έναν άνθρωπο, ζώο ή πράγμα.

Πχ. Το μωρό κοιμάται. (Ρωτάμε «τι κοιμάται;» και δεν υπάρχει απάντηση. Άρα δεν υπάρχει αντικείμενο.)

Συνδετικά είναι τα ρήματα που συνδέουν το υποκείμενο της πρότασης με κάποια άλλη φράση, η οποία ονομάζεται κατηγορούμενο. Το κατηγορούμενο φανερώνει μια ιδιότητα ή ένα χαρακτηριστικό που έχει το υποκείμενο.

Τέτοιου είδους ρήματα είναι: είμαι, γίνομαι, φαίνομαι, εκλέγομαι, λέγομαι, ονομάζομαι, θεωρούμαι, παρουσιάζομαι, σπουδάζω κα.

Πχ. Ο ήλιος είναι λαμπερός. (Το συνδετικό ρήμα είναι το «είναι» και το κατηγορούμενο είναι η λέξη «λαμπερός», που είναι η ιδιότητα του ήλιου)

      Η Σοφία εκλέχθηκε πρόεδρος. (Το συνδετικό ρήμα είναι το «εκλέχθηκε» και το κατηγορούμενο είναι η λέξη «πρόεδρος», που είναι η ιδιότητα της Σοφίας)

Υποκείμενο

Το υποκείμενο δίνει την κύρια πληροφορία της πρότασης. Το υποκείμενο του ρήματος δείχνει ποιος ή ποιοι έκανε ή έπαθε ή είναι αυτό που λέει το ρήμα. Οπότε για να βρούμε το υποκείμενο ρωτάμε «ποιος;».

Παραδείγματα

Ο μαθητής γράφει την άσκηση. (Ρωτάμε «ποιος γράφει;» και η απάντηση είναι «ο μαθητής». Άρα το υποκείμενο είναι «ο μαθητής»)

Η μπλούζα μου λερώθηκε. (Ρωτάμε «ποιος λερώθηκε;» και η απάντηση είναι «η μπλούζα». Άρα το υποκείμενο είναι «η μπλούζα»)

Το φαγητό είναι νόστιμο. (Ρωτάμε «ποιος είναι;» και η απάντηση είναι «το φαγητό». Άρα το υποκείμενο είναι «το φαγητό»)

Το μωρό κοιμήθηκε. (Ρωτάμε «ποιος κοιμήθηκε;» και η απάντηση είναι «το μωρό». Άρα το υποκείμενο είναι «το μωρό»)

Το υποκείμενο είναι σε ονομαστική πτώση. Είναι συνήθως ουσιαστικά ή αντωνυμίες (εγώ, εσύ, αυτός, εμείς, εσείς, αυτοί).

Πχ. Ο μαθητής γράφει την άσκηση. (Η λέξη «ο μαθητής» που είναι το υποκείμενο είναι σε πτώση ονομαστική).

Αυτοί παίζουν μπάλα. (Το ρήμα είναι η λέξη «παίζουν». Ρωτάμε «ποιοι παίζουν;» και η απάντηση είναι «αυτοί». Η λέξη «αυτοί» είναι αντωνυμία.)

Συνήθως τις αντωνυμίες δεν τις λέμε, γιατί εννοούνται εύκολα. Οπότε θα μπορούσαμε να γράψουμε ή να πούμε την πρόταση ως εξής:

Παίζουν μπάλα. (Ρωτάμε «ποιοι παίζουν;» και η απάντηση είναι «αυτοί». Η λέξη «αυτοί» εννοείται).

Όταν σε μια πρόταση υπάρχουν απρόσωπα ρήματα ή απρόσωπες εκφράσεις, τότε το υποκείμενο είναι μια ολόκληρη πρόταση, η οποία ξεκινάει με το να ή το ότι.

Απρόσωπα ρήματα: πρόκειται, φαίνεται, απαγορεύεται, επιτρέπεται, πρέπει κα.

Τα απρόσωπα ρήματα βρίσκονται στο γ΄ πρόσωπο ενικού.

Πχ. Πρόκειται να ταξιδέψω το βράδυ. (Η λέξη «πρόκειται» είναι το απρόσωπο ρήμα. Η πρόταση «να ταξιδέψω το βράδυ» είναι το υποκείμενο του ρήματος)

Φαίνεται ότι θα βρέξει. (Η λέξη «φαίνεται» είναι το απρόσωπο ρήμα. Η πρόταση «ότι θα βρέξει» είναι το υποκείμενο του ρήματος)

Απρόσωπες εκφράσεις: είναι καλό, είναι ανάγκη κα.

Για να σχηματίσουμε απρόσωπες εκφράσεις, μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε το ρήμα «είναι» και να βάλουμε δίπλα ακόμα μια λέξη.

Πχ. Είναι ανάγκη να έρθεις εδώ. (Η φράση «είναι ανάγκη» είναι η απρόσωπη έκφραση. Η πρόταση «να έρθεις εδώ» είναι το υποκείμενο)

Αντικείμενο

Το αντικείμενο δείχνει σε ποιον ή σε τι μεταβιβάζεται η ενέργεια του ρήματος. Είναι μια λέξη ή μια φράση πολύ στενά δεμένη με το ρήμα. Για να βρούμε το αντικείμενο ρωτάμε τι ή ποιον.

Το αντικείμενο είναι σε αιτιατική πτώση.

Παραδείγματα

Η μητέρα μαγειρεύει το φαγητό. (Ρωτάμε «τι μαγειρεύει;» και απαντάμε «το φαγητό». Άρα το αντικείμενο είναι η λέξη «το φαγητό». Η λέξη «το φαγητό» είναι σε αιτιατική.)

Ο Γιώργος χαιρέτησε τη θεία του. (Ρωτάμε «ποιον χαιρέτησε;» και απαντάμε «τη θεία του». Άρα το αντικείμενο είναι η λέξη «τη θεία του». Η λέξη «τη θεία» είναι σε αιτιατική.)

Ο μαθητής άνοιξε το βιβλίο του σχολείου. (Ρωτάμε «τι άνοιξε;» και απαντάμε «το βιβλίο του σχολείου». Άρα το αντικείμενο είναι η φράση «το βιβλίο του σχολείου».)

Αντικείμενο μπορεί να είναι ουσιαστικό ή αντωνυμία ή πρόταση.

·       Ουσιαστικό

πχ. Η μητέρα μαγειρεύει το φαγητό. (Η λέξη «το φαγητό» είναι ουσιαστικό.)

·       Αντωνυμία

Οι αδύνατοι τύποι της προσωπικής αντωνυμίας που μπορεί να είναι αντικείμενα είναι οι παρακάτω:

-       Σε γενική: μου, σου, του, της

-       Σε αιτιατική: με, σε, τον, την, το, τη, τος, μας, σας, τοι, τες, τα, τους, τις.

Πχ. Τη συνάντησα τυχαία. (Ρωτάμε «ποιον συνάντησα;» και απαντάμε «τη», δηλαδή αυτή. Άρα το αντικείμενο είναι η αντωνυμία «τη».)

·       Πρόταση: Η πρόταση ξεκινά με το να ή το ότι. 

Πχ. Η Ελένη θέλει να φύγει. (Ρωτάμε «τι θέλει;» και απαντάμε «να φύγει». Άρα η πρόταση «να φύγει» είναι το αντικείμενο.)

Ο πατέρας είπε ότι θα βρέξει. (Ρωτάμε «τι είπε;» και απαντάμε «ότι θα βρέξει». Άρα η πρόταση «ότι θα βρέξει» είναι το αντικείμενο.)

 

Τα ρήματα που χρειάζονται αντικείμενο για να συμπληρωθεί η έννοιά τους λέγονται μεταβατικά. Τα μεταβατικά ρήματα μπορεί να έχει ένα αντικείμενο ή δυο αντικείμενα.

·       Ένα αντικείμενο

Πχ. Η μητέρα μαγειρεύει το φαγητό. (Υπάρχει ένα αντικείμενο στην πρόταση κι αυτό είναι η λέξη «το φαγητό».)

Τη συνάντησα τυχαία. (Υπάρχει ένα αντικείμενο στην πρόταση κι αυτό είναι η αντωνυμία «τη».)

·       Δυο αντικείμενα (δίπτωτο ρήμα): Το ένα αντικείμενο λέγεται άμεσο και το άλλο έμμεσο.

Άμεσο είναι το αντικείμενο στο οποίο μεταβαίνει άμεσα η ενέργεια του ρήματος.

Έμμεσο είναι το αντικείμενο στο οποίο μεταβαίνει έμμεσα η ενέργεια του ρήματος.

 

Όταν το ρήμα είναι δίπτωτο, προκύπτουν οι παρακάτω περιπτώσεις:

 

-       Το άμεσο αντικείμενο είναι σε πτώση αιτιατική και το έμμεσο εκφέρεται με προθετική φράση.

Η προθετική φράση είναι μια φράση με πρόθεση. Μερικές προθέσεις είναι: σε (στον, στη κα.), με κα.

Για να βρούμε το άμεσο αντικείμενο ρωτάμε «τι» και το έμμεσο «σε ποιον», «με τι» κα.

Πχ. Ο Μάνος δάνεισε ένα βιβλίο στη συμμαθήτριά του. [Η λέξη «δάνεισε» είναι το ρήμα. Ρωτάμε «τι δάνεισε;» κι η απάντηση είναι ένα βιβλίο (αιτιατική). Άρα «το βιβλίο» είναι το άμεσο αντικείμενο. Ρωτάμε «σε ποιον δάνεισε;» κι η απάντηση είναι «στη συμμαθήτριά του» (προθετική φράση). Άρα «στη συμμαθήτριά του» είναι το έμμεσο αντικείμενο].

 

-       Το άμεσο αντικείμενο είναι σε πτώση αιτιατική και το έμμεσο σε πτώση γενική.

Για να βρούμε το άμεσο αντικείμενο ρωτάμε «τι» και το έμμεσο «σε ποιον».

Πχ. Ο Αντώνης έδωσε της μητέρας του ένα λουλούδι. [Η λέξη «έδωσε» είναι το ρήμα. Ρωτάμε «τι έδωσε;» κι η απάντηση είναι ένα λουλούδι (αιτιατική). Άρα «το λουλούδι» είναι το άμεσο αντικείμενο. Ρωτάμε «σε ποιον έδωσε;» κι η απάντηση είναι «της μητέρας του» (γενική). Άρα «της μητέρας του» είναι το έμμεσο αντικείμενο].

 

Μου χάρισε ένα μολύβι. [Η λέξη «χάρισε» είναι το ρήμα. Ρωτάμε «τι χάρισε;» κι η απάντηση είναι ένα μολύβι (αιτιατική). Άρα «το μολύβι» είναι το άμεσο αντικείμενο. Ρωτάμε «σε ποιον χάρισε;» κι η απάντηση είναι «μου» (γενική), δηλαδή εμένα. Άρα η λέξη «μου» είναι το έμμεσο αντικείμενο).

 

-       Όταν υπάρχουν δυο αντικείμενα σε πτώση αιτιατική, άμεσο είναι αυτό που δηλώνει πρόσωπο, εκτός αν μπορεί να αντικατασταθεί με εμπρόθετο αντικείμενο, οπότε είναι έμμεσο.

Για να βρούμε το άμεσο αντικείμενο ρωτάμε «ποιον» και το έμμεσο «τι».

 

Πχ. Τον ρώτησε κάτι. [Η λέξη «ρώτησε» είναι το ρήμα. Ρωτάμε «τι ρώτησε;» κι η απάντηση είναι «κάτι» (αιτιατική). Επίσης, ρωτάμε «ποιον ρώτησε;» κι η απάντηση είναι «τον» (αιτιατική που δηλώνει πρόσωπο). Αφού και τα δυο αντικείμενα είναι στην αιτιατική και αυτό που δηλώνει πρόσωπο (δηλαδή το «τον») δεν μπορεί να αντικατασταθεί με εμπρόθετο αντικείμενο, προκύπτει ότι άμεσο αντικείμενο είναι το «τον» και έμμεσο το «κάτι».]

 

Αλλά: Για να βρούμε το άμεσο αντικείμενο ρωτάμε «τι» και το έμμεσο αντικείμενο ρωτάμε «σε ποιον» (όταν το αντικείμενο στην αιτιατική που δηλώνει πρόσωπο μπορεί να αντικατασταθεί με εμπρόθετη φράση).

 

Πχ. Διδάσκει τους μαθητές γεωγραφία. [Η λέξη «διδάσκει» είναι το ρήμα. Ρωτάμε «τι διδάσκει;» κι η απάντηση είναι «γεωγραφία» (αιτιατική). Επίσης, ρωτάμε «ποιους διδάσκει;» κι η απάντηση είναι «τους μαθητές» (αιτιατική που δηλώνει πρόσωπο). Αντί να ρωτήσουμε, όμως «ποιους διδάσκει;», μπορούμε να ρωτήσουμε και «σε  ποιους διδάσκει;» κι η απάντηση να είναι «στους μαθητές» (το αντικείμενο σε αιτιατική αντικαταστάθηκε από εμπρόθετη φράση). Άρα το έμμεσο αντικείμενο είναι «τους μαθητές» και το άμεσο «γεωγραφία».]

 

-       Όταν υπάρχουν δυο αντικείμενα που δηλώνουν πράγμα και είναι σε πτώση αιτιατική, τότε έμμεσο αντικείμενο είναι αυτό που μπορεί να αντικατασταθεί από εμπρόθετη φράση.

Για βρούμε το άμεσο αντικείμενο ρωτάμε «τι» και το έμμεσο «με τι».

 

Πχ. Έσπειρε το χωράφι με σιτάρι. [Το ρήμα είναι η λέξη «έσπειρε». Ρωτάμε «τι έσπειρε;» κι η απάντηση είναι «το χωράφι» (αιτιατική). Επίσης, ρωτάμε «με τι έσπειρε;» κι η απάντηση είναι «με σιτάρι» (αντικείμενο σε αιτιατική που αντικαταστάθηκε από εμπρόθετη φράση, διότι βάλαμε την πρόθεση «με»). Άρα το άμεσο αντικείμενο είναι «το χωράφι» και το έμμεσο το «σιτάρι».]

Κατηγορούμενο

Το κατηγορούμενο φανερώνει μια ιδιότητα ή ένα χαρακτηριστικό που έχει το υποκείμενο. Το κατηγορούμενο το χρησιμοποιούμε μαζί με συνδετικά ρήματα.

Συνδετικά ρήματα: είμαι, γίνομαι, φαίνομαι, εκλέγομαι, λέγομαι, ονομάζομαι, θεωρούμαι, παρουσιάζομαι, σπουδάζω κα.

Πχ. Ο ήλιος είναι λαμπερός. (Το συνδετικό ρήμα είναι το «είναι» και το κατηγορούμενο είναι η λέξη «λαμπερός», που είναι η ιδιότητα του ήλιου)

      Η Σοφία εκλέχθηκε πρόεδρος. (Το συνδετικό ρήμα είναι το «εκλέχθηκε» και το κατηγορούμενο είναι η λέξη «πρόεδρος», που είναι η ιδιότητα της Σοφίας)