Ε΄ Δημοτικού Γλώσσα Ενότητα 9: Βιβλία-Βιβλιοθήκες Γραμματική-Συντακτικό Κύριες ή ανεξάρτητες και Δευτερεύουσες ή εξαρτημένες προτάσεις

 

Ενότητα 9: Βιβλία – Βιβλιοθήκες

Κύριες ή ανεξάρτητες προτάσεις και δευτερεύουσες ή εξαρτημένες προτάσεις

Κύρια ή ανεξάρτητη πρόταση είναι η πρόταση που έχει ένα ολοκληρωμένο νόημα και μπορεί να σταθεί στον λόγο μόνη της.

πχ. Ο γεωργός οργώνει το χωράφι.

      Φέρε μου ένα ποτήρι νερό.

      Ποιος κέρδισε στον αγώνα;

Δευτερεύουσα ή εξαρτημένη πρόταση είναι η πρόταση που δεν μπορεί να σταθεί μόνη της στον λόγο. Συμπληρώνει την κύρια πρόταση. Μπορεί να λειτουργεί ως όρος της κύριας πρότασης (πχ. υποκείμενο, αντικείμενο) ή να δίνει μια πληροφορία για τις συνθήκες μέσα στις οποίες πραγματοποιείται αυτό που δείχνει η κύρια πρόταση.

Πχ. Η δασκάλα είπε ότι αύριο θα πάμε εκδρομή.

       Δεν πήγα στο σχολείο, γιατί ήμουν άρρωστος.

Οι δευτερεύουσες ή εξαρτημένες προτάσεις χωρίζονται στις ονοματικές και τις επιρρηματικές.

Ονοματικές είναι οι δευτερεύουσες προτάσεις που χρησιμοποιούνται αντί ονόματος (πχ. ουσιαστικά, επίθετα, αντωνυμίες).

Επιρρηματικές είναι οι δευτερεύουσες προτάσεις που φανερώνουν αιτία, χρόνο, σκοπό, αποτέλεσμα κα.

 

Δευτερεύουσες ή εξαρτημένες προτάσεις
Ονοματικές	Επιρρηματικές
Ειδικές (ότι, πως, που)*	Υποθετικές (αν, άμα κα.)
Πλάγιες ερωτηματικές (πώς, ποιος κα.)	Χρονικές (όταν, αφού, ενώ κα.)
Βουλητικές (να)	Αιτιολογικές (γιατί, διότι, επειδή κα.)
Ενδοιαστικές (μήπως, μη(ν))	Εναντιωματικές (αν και, ενώ, μολονότι κι ας)
Αναφορικές (που, ο οποίος κα.)	Παραχωρητικές (και αν, και να, κι ας)
	Τελικές (για να, να)
	Αποτελεσματικές (ώστε, που)

*Στην παρένθεση είναι ορισμένοι σύνδεσμοι με τους οποίους εισάγονται οι προτάσεις.

Δευτερεύουσες ή εξαρτημένες ονοματικές προτάσεις

Ειδικές προτάσεις (δευτερεύουσες ή εξαρτημένες ονοματικές προτάσεις)

Σύνδεσμοι: ότι, πως, που

Συντακτικός ρόλος:

·       Αντικείμενο σε ρήματα, όπως λέω, πιστεύω, νομίζω, υποστηρίζω κα.

πχ. Ο πατέρας είπε ότι αύριο θα βρέξει. (Η ειδική πρόταση «ότι αύριο θα βρέξει» λειτουργεί ως αντικείμενο στο ρήμα «είπε».)

·       Υποκείμενο σε απρόσωπα ρήματα και απρόσωπες εκφράσεις.

Απρόσωπα ρήματα (βρίσκονται σε γ΄ ενικό): πρέπει, πρόκειται, απαγορεύεται, επιτρέπεται, φαίνεται, αξίζει κα.

πχ. Φαίνεται ότι θα βρέξει. (Η ειδική πρόταση «ότι θα βρέξει» λειτουργεί ως υποκείμενο στο απρόσωπο ρήμα «φαίνεται».)

Απρόσωπες εκφράσεις: είναι καλό, είναι χρήσιμο, είναι ανάγκη είναι απορίας άξιο κα.

Είναι καλό που τακτοποίησες το δωμάτιό σου. (Η ειδική πρόταση «που τακτοποίησες το δωμάτιό σου» λειτουργεί ως υποκείμενο στην απρόσωπη έκφραση «είναι καλό».)

·       Επεξήγηση: η δευτερεύουσα πρόταση εξηγεί καλύτερα το νόημα κάποιας λέξης (συνήθως ουσιαστικού).

πχ. Μου μετέφερε ένα ευχάριστο νέο, ότι πήρε το δίπλωμα των αγγλικών. (Η ειδική πρόταση «ότι πήρε το δίπλωμα των αγγλικών» λειτουργεί ως επεξήγηση στη λέξη «νέο».)

 

Πλάγιες ερωτηματικές (δευτερεύουσες ή εξαρτημένες ονοματικές προτάσεις)

Εκφράζουν μια ερώτηση ή απορία.

Εισάγονται με ερωτηματικές λέξεις (πχ. πότε, πού, πώς, πόσος, ποιος, τι, γιατί κα.) και το μόριο «αν».

Συντακτικός ρόλος:

·       Αντικείμενο σε ρήματα, όπως ρωτώ, αναρωτιέμαι, απορώ, σκέφτομαι, αμφιβάλλω κα.

πχ. Η δασκάλα ρώτησε ποιος έκανε τη ζημιά. (Η πλάγια ερωτηματική πρόταση «ποιος έκανε τη ζημιά» λειτουργεί ως αντικείμενο στο ρήμα «ρώτησε».)

·       Υποκείμενο σε απρόσωπα ρήματα και απρόσωπες εκφράσεις.

πχ. Είναι απορίας άξιο πώς έφθασε στον τελικό. (Η πλάγια ερωτηματική πρόταση «πώς έφθασε στον τελικό» λειτουργεί ως υποκείμενο στην απρόσωπη έκφραση «είναι απορίας άξιο».)

·       Επεξήγηση: η δευτερεύουσα πρόταση εξηγεί καλύτερα το νόημα κάποιας λέξης (συνήθως ουσιαστικού).

πχ. Έχω μια απορία, αν προκλήθηκαν ζημιές από την κακοκαιρία. (Η πλάγια ερωτηματική πρόταση «αν προκλήθηκαν ζημιές από την κακοκαιρία» λειτουργεί ως επεξήγηση στη λέξη «απορία».)

 

Βουλητικές προτάσεις (δευτερεύουσες ή εξαρτημένες ονοματικές προτάσεις)

Εκφράζουν επιθυμία, σχεδιασμό ή ευχή.

Σύνδεσμοι: να

Συντακτικός ρόλος:

·       Αντικείμενο σε ρήματα, όπως θέλω, μπορώ, εύχομαι, αναγκάζομαι, σκοπεύω κα.

πχ. Τα παιδιά θέλουν να πάνε εκδρομή. (Η βουλητική πρόταση «να πάνε εκδρομή» λειτουργεί ως αντικείμενο στο ρήμα «θέλουν».)

·       Υποκείμενο σε απρόσωπα ρήματα και απρόσωπες εκφράσεις.

πχ. Απαγορεύεται να μιλάτε στη βιβλιοθήκη. (Η βουλητική πρόταση «να μιλάτε στη βιβλιοθήκη» λειτουργεί ως υποκείμενο στο απρόσωπο ρήμα «απαγορεύεται».)

Είναι ανάγκη να τηλεφωνήσω στη γιαγιά μου. (Η βουλητική πρόταση «να τηλεφωνήσω στη γιαγιά μου» λειτουργεί ως υποκείμενο στην απρόσωπη έκφραση «είναι ανάγκη».)

·       Επεξήγηση: η δευτερεύουσα πρόταση εξηγεί καλύτερα το νόημα κάποιας λέξης (συνήθως ουσιαστικού).

πχ. Έχω μια επιθυμία, να επισκεπτώ το Παρίσι. (Η βουλητική πρόταση «να επισκεπτώ το Παρίσι» λειτουργεί ως επεξήγηση στη λέξη «επιθυμία».)

 

Ενδοιαστικές προτάσεις (δευτερεύουσες ή εξαρτημένες ονοματικές προτάσεις)

Εκφράζουν φόβο ή δισταγμό μας για κάτι.

Σύνδεσμοι: μήπως, μη(ν)

Συντακτικός ρόλος:

·       Αντικείμενο σε ρήματα, όπως φοβάμαι, ανησυχώ κα.

πχ. Φοβάμαι μήπως δεν προλάβω το λεωφορείο. (Η ενδοιαστική πρόταση «μήπως δεν προλάβω το λεωφορείο» λειτουργεί ως αντικείμενο στο ρήμα «φοβάμαι».)

·       Επεξήγηση: η δευτερεύουσα πρόταση εξηγεί καλύτερα το νόημα κάποιας λέξης (συνήθως ουσιαστικού).

πχ. Έχω έναν φόβο, μήπως καθυστερήσω στο μάθημα. (Η ενδοιαστική πρόταση «μήπως καθυστερήσω στο μάθημα» λειτουργεί ως επεξήγηση στη λέξη «φόβο».)

Αναφορικές προτάσεις (δευτερεύουσες ή εξαρτημένες ονοματικές προτάσεις)

Αναφέρονται σε μια λέξη ή φράση κάποια άλλης πρότασης.

Οι αναφορικές προτάσεις εισάγονται με τις αναφορικές αντωνυμίες (ο οποίος κα.) και το άκλιτο «που».

πχ. Διαβάζω το βιβλίο, το οποίο μου αγόρασε η γιαγιά μου. (Η αναφορική πρόταση «το οποίο μου αγόρασε η γιαγιά μου» αναφέρεται στη λέξη «βιβλίο».)

Δευτερεύουσες ή εξαρτημένες επιρρηματικές προτάσεις

Υποθετικές προτάσεις (δευτερεύουσες ή εξαρτημένες επιρρηματικές προτάσεις)

Δηλώνουν ότι κάτι πρέπει να εκπληρωθεί για να πραγματοποιηθεί στη συνέχεια το περιεχόμενο της κύριας πρότασης.

Ο υποθετικός λόγος αποτελείται από την υπόθεση (υποθετική πρόταση) και την απόδοση (κύρια πρόταση που σχετίζεται με την υπόθεση).

Εισάγονται με: αν, άμα κα.

πχ. Αν βρέξει, δε θα πάμε εκδρομή. (Η πρόταση «Αν βρέξει» είναι υποθετική.)

Σ’ αυτόν τον υποθετικό λόγο η υπόθεση είναι η υποθετική πρόταση «Αν βρέξει» και η απόδοση είναι η κύρια πρόταση «δε θα πάμε εκδρομή».

Χρονικές προτάσεις (δευτερεύουσες ή εξαρτημένες επιρρηματικές προτάσεις)

Δηλώνουν χρόνο.

Εισάγονται με τους χρονικούς συνδέσμους: όταν, αφού, ενώ κα.

πχ. Όταν μιλούσα στο τηλέφωνο, χτύπησε το κουδούνι. (Η πρόταση «Όταν μιλούσα στο τηλέφωνο» είναι χρονική.)

Αιτιολογικές προτάσεις (δευτερεύουσες ή εξαρτημένες επιρρηματικές προτάσεις)

Δηλώνουν αιτία.

Χρησιμοποιούμε τις αιτιολογικές προτάσεις, για να επιχειρηματολογήσουμε.

Εισάγονται με τους αιτιολογικούς συνδέσμους: γιατί, επειδή, διότι κα.

πχ. Δεν πήγα στο σχολείο, γιατί ήμουν άρρωστος. (Η πρόταση «γιατί ήμουν άρρωστος» είναι αιτιολογική.)

Εναντιωματικές προτάσεις (δευτερεύουσες ή εξαρτημένες επιρρηματικές προτάσεις)

Φανερώνουν αντίθεση σ’ αυτό που δείχνει η κύρια πρόταση.

Εισάγονται με τους συνδέσμους: αν και, ενώ, μολονότι, κι ας.

πχ. Αν και δυσκολεύομαι, θα τις ασκήσεις στα Μαθηματικά. (Η πρόταση «Αν και δυσκολεύομαι» είναι εναντιωματική.)

Παραχωρητικές προτάσεις (δευτερεύουσες ή εξαρτημένες επιρρηματικές προτάσεις)

Εκφράζουν παραχώρηση προς το νόημα της κύριας πρότασης που προσδιορίζουν.

Εισάγονται με τους συνδέσμους: και αν, και να, κι ας.

πχ. Δεν πειράζει, και να χάσουμε στον αγώνα. (Η πρόταση «και να χάσουμε στον αγώνα» είναι παραχωρητική.)

Τελικές προτάσεις (δευτερεύουσες ή εξαρτημένες επιρρηματικές προτάσεις)

Δηλώνουν για ποιο σκοπό γίνεται κάτι (τέλος= σκοπός).

Εισάγονται με: για να, να.

πχ. Τρέχω να προλάβω το λεωφορείο. (Η πρόταση «να προλάβω το λεωφορείο» είναι τελική.)

Αποτελεσματικές προτάσεις (δευτερεύουσες ή εξαρτημένες επιρρηματικές προτάσεις)

Δείχνουν το αποτέλεσμα μια πράξης.

Εισάγονται με τους αποτελεσματικούς συνδέσμους: ώστε, που.

πχ. Τρέχω να προλάβω το λεωφορείο. (Η πρόταση «να προλάβω το λεωφορείο» είναι τελική.)